Factsheet: verbeteren ov-verbindingen

Het ov kan worden verbeterd op verschillende manieren:

• verbeteren van de reistijd door een snellere directe verbinding en goede aansluitingen voor overstapmogelijkheden
• verhogen van de capaciteit door de inzet van voertuigen met hogere capaciteit (langere treinen, grotere bussen)
• verhogen van de capaciteit en betrouwbaarheid door verhogen van frequentie

De volgende verbeteringen zijn ook van belang, maar worden niet verder behandeld in deze factsheet:

• verbeteren van de ketenreis door middel van betere aansluitingen op andere modaliteiten (fiets, deelmobiliteit en P+R). Zie Factsheet: fietsparkeren bij busstations, Factsheet: fietsparkeren bij treinstations, Factsheet: Deelfietssystemen en Praktijkvoorbeeld: Park+Ride in Amsterdam.
• meer reisgemak, waaronder (ruim) voldoende zitplaatsen in voertuigen, voorzieningen in voertuigen (oplaadpunten, wifi) en in de halte-/stationsomgeving (abri’s, zitgelegenheden, voorzieningen), goede reisinformatie en laagdrempelige betaalwijzen.
• betere (fysieke) toegankelijkheid, door toegankelijke haltes en voertuigen of korte en veilige looproutes
• begrijpelijke en lagere tarieven

Structurele verbindingen in het ov zijn gericht op het duurzaam verbeteren van bereikbaarheid en reiservaring, zie het Praktijkvoorbeeld: Verbeteren ov-verbinding Zwolle-Emmen. Deze verbeteringen worden bepaald door ov-autoriteiten en concessieverleners in samenwerking met de vervoerders. Die verbeteringen maken over het algemeen deel uit van een langetermijnstrategie voor het gehele mobiliteitsnetwerk.

Verder kan het ov ingezet worden bij wegwerkzaamheden als alternatief voor de auto om hinder te beperken. We onderscheiden twee soorten situaties:

• De ov-verbinding ondervindt geen hinder van de wegwerkzaamheden: bij een wegafsluiting wordt de trein bijvoorbeeld niet gehinderd, dit kan een goed alternatief zijn voor reizigers om de hinder te mijden.
  Door deze verbinding te verbeteren, door de frequentie of capaciteit te verhogen kan deze aantrekkelijker worden en meer reizigers vervoeren.
• De ov-verbinding ondervindt hinder van de wegwerkzaamheden: Bij een wegafsluiting van een busverbinding ontstaat hinder voor de bus. Er kunnen maatregelen worden ingezet om de kwaliteit van de busverbinding zoveel mogelijk te behouden.
  Het behouden van de verbinding, zoals de bus toegang geven tot de afgesloten weg, zorgt voor geen tot beperkt kwaliteitsverlies.
  Het aanpassen van de verbinding, zoals het omleiden van de bus, zorgt voor een substantieel kwaliteitsverlies. Door interventies kan het kwaliteitsverlies beperkt worden, zoals de dienstregeling aanpassen, frequentie verhogen, haltes aanpassen en vertraging beperken door het aanleggen van busbanen.
  Zonder of met een beperkt kwaliteitsverlies kan de bus een aantrekkelijk alternatief zijn voor automobilisten. Om die toestroom te faciliteren, moet de capaciteit worden vergroot, bijvoorbeeld door een hogere frequentie.

De context van elke wegafsluitingen is anders. Daarom is maatwerk nodig om te kijken wat de mogelijkheden zijn en wat het beste zal werken in de specifieke situatie. Er kunnen meerdere interventies ingezet worden. Zo kan een verbetering in het ov goed gecombineerd worden met een tijdelijke verlaging van tarieven (zie Factsheet: Ov probeeraanbod). Bij elk van deze interventies is de communicatie naar weggebruikers over de ov-verbinding als alternatief voor de auto belangrijk.

Bereikbaarheidseffecten

Verbeteringen in het ov leiden in het algemeen tot een betere bereikbaarheid van locaties en meer ov-reizigers. In deze tabel zijn inzichten specifiek bij wegwerkwerkzaamheden gebundeld. Wanneer de verbinding wordt verbeterd of er maar licht kwaliteitsverlies is kan het ov concurreren met de (verhinderde) auto verbinding en zal dit leiden tot overstappers van de auto naar het ov.

Wanneer er sprake is van groter kwaliteitsverlies van de ov-verbinding, ondanks de maatregelen, zullen reizigers die al normaal gesproken al met het ov reizen minder snel overstappen naar de auto. In de tabel staan de wegwerkzaamheden van de afgelopen jaren waarbij het ov is verbeterd of het kwaliteitsniveau zo veel mogelijk op peil is gehouden.

Hinderproject	Hinder	Kwaliteitsverandering	Interventie	Periode	Bereikbaarheidseffect
Renovatie Heinenoordtunnel (2023)	Hinder voor de bus	Licht kwaliteitsverlies door extra overstap	De bus had toegang tot de tunnel, en frequentie van aanvoerende lijnen is verhoogd. Door beperkte capaciteit van de tunnel moesten reizigers wel overstappen.	Wegafsluiting van 1,5 week in mei en 2 maanden in de zomer	Afsluiting mei 2023: busreizigers met gemiddeld 35% toegenomen. Zomerafsluiting: 40%
Renovatie Haringvlietbrug (2023)	Hinder voor de bus	Substantieel kwaliteitsverlies door langere reistijd	Buslijnen werden omgeleid, waarop de dienstregeling is aangepast.	Volledige wegafsluiting 8 weken in de zomer	Minder busreizigers tijdens de hinder door kwaliteitsverlies van busverbinding
Heinenoordtunnel en Haringvlietbrug (2023)	Geen hinder voor de treinverbinding	Treinverbinding is verbeterd	Inzet van langere treinen op spitsritten van de intercity Vlissingen - Dordrecht, met 33 - 50% meer capaciteit	2,5 maand in de zomer	Geen duidelijke toename in treinreizigers, wel een aantal dagen met wel een hogere bezetting
Afsluiting Wantijbrug (2020)	Hinder voor de bus	Kwaliteit van busverbinding behouden en verbeterd	De bus had toegang tot de tunnel tijdens de wegafsluiting. Frequentie-verhoging van twee buslijnen en extra halteplaats van de waterbus.	Wegafsluiting van 2,5 maand	Gemiddeld 260 extra reizigers per dag van de buslijnen. De waterbus had gemiddeld 250 extra reizigers per dag
Operatie Ring Zuid, Groningen Bereikbaar (2024)	Geen hinder voor de treinverbinding	Treinverbinding is verbeterd	Extra spitssprinter Assen-Groningen (voortijdig in dienst genomen) om hinder te beperken	5 maanden in de hinderperiode daarna structureel ingezet	Niet beschikbaar
Operatie Julianaplein, Groningen Bereikbaar (2022)	Hinder voor de bus	Redelijk kwaliteitsverlies, door inzet maatregelen	Invoeren van robuuste dienstregeling door buslijnen te knippen, aanleggen van busbanen en toegang tot vlucht-strook en afstemmen van verkeerslichten	13 weken volledige wegafsluiting	Groei van het ov gebruik tijdens hinder (hoewel het afbouwen van coronamaatregelen ook een rol speelde)

Gezien de verschillen tussen de type verbeteringen aan het ov en het maatwerk dat per situatie nodig is, is er geen eenduidig bereikbaarheidseffect te definiëren. Bij de werkzaamheden van de Heinenoordtunnel en de Wantijbrug is de weg afgesloten voor verkeer met uitzondering van bussen.

Op deze manier wordt de ov reis aantrekkelijker ten opzichte van de auto. Bij deze projecten is dan ook aangetoond dat er meer reizigers gebruik maken van het ov en dat deze naar verwachting eerder met de auto reisden. Er zijn echter geen resultaten over de effecten op de weg, het is onbekend hoeveel autoreizigers overstappen tijdens de hinder.

Naast tijdelijke ov-verbeteringen binnen de Hinderaanpak kunnen er ook structurele verbeteringen aan verbindingen worden gerealiseerd. Voor de effecten van kortere reistijd, aangenamere reis en prijs op het ov-gebruik verwijzen we naar het onderzoek over tijd- en convenience gevoeligheden uit 2015 en recentere studies van het KiM, CROW en VTPI. Uit deze onderzoeken blijkt dat per maatregel de volgende bandbreedte aan effecten te verwachten is:

• reistijd: een reistijdverkorting van 10% bij stedelijke bus-, tram- of metrolijnen leidt tot gemiddeld 4-6%, en bij treindiensten tot ongeveer 5-7% meer ov reizen.
• frequentie: korte volgtijden tussen voertuigen kunnen worden vertaald naar reistijdverkortingen. Algemeen kan hier de helft van het interval als uitgangspunt worden genomen. Een frequentieverhoging van twee keer per uur (elk half uur) naar vier keerper uur (elk kwartier) zorgt voor een afname van de gemiddelde wachttijd met 7,5 minuten. Ook al zullen reizigers de wachttijd op de halte aan de vertrektijden aanpassen, kan de frequentieverhoging als netto-reistijdverkorting gerekend worden omdat de extra reismogelijkheden de kans op een voor de reiziger passend vertrek- of aankomsttijdstip bij de herkomst of bij de bestemming vergroten. Een verdubbeling van de frequentie leidt over het algemeen tot ongeveer 30-70% meer reizigers.
• wachttijden: de wachttijd op een halte wordt door reizigers als twee keer zo lang ervaren als de reistijd in het voertuig. Kortere wachttijden door ofwel hogere frequenties of betere aansluitingen hebben daarom een groter effect dan de verkorting van de reistijd in de trein.
• zitplaatskans: eveneens als bij wachttijden is de subjectieve beleving van de reistijd voor reizigers langer als ze geen zitplaats hebben. Een hogere zitplaatskans door meer capaciteit en/of hogere frequenties heeft dus positieve gevolgen op de (waargenomen) reistijd.
• prijs: een verlaging van de tarieven met 10% leidt tot een toename in het aantal reizen met 6-11% (trein) en 3-10% (bus/tram/metro).

De extra reizigers door deze maatregelen zijn in veel gevallen voor een beperkt deel reizigers die voorheen gebruik maakten van de auto. Dit verschilt sterk per type maatregel en context. Wat betreft de reistijd geldt als bandbreedte dat een vermindering van de reistijd met het ov met 10% over het algemeen tot 0,3-0,6% minder autoritten op de betreffende route leidt.

Effecten lange termijn

Als reizigers tijdens de hinderperiode positieve ervaringen opdoen met ov, is de kans groter dat ze ook na de hinderperiode het ov blijven gebruiken. Dit geldt vooral als de verbetering in het ov in combinatie met andere maatregelen ingezet wordt, zoals kortingsacties, beloningsapps en campagnes zie Factsheet Probeeraanbod ov en Factsheet Beloningsapps.

Het risico bestaat dat ov-reizigers na afloop van de hinderperiode terugvallen in hun oude reisgedrag als het ov-aanbod dat tijdens de hinderperiode is opgeschaald, daarna weer teruggeschaald wordt.

Algemene ov-verbeteringen leiden op termijn tot meer overstappers van auto naar ov, vooral als de deur-tot-deurreistijd verbetert en het comfort toeneemt. De effecten op korte termijn zijn ongeveer half zo groot als de effecten op lange termijn, omdat gedragsverandering tijd kost en de toename van het ov gebruik dus geleidelijk ingroeit. Informatie, communicatie en promotie van de verbetering van de ov verbinding versnelt de ingroei van het effect. Verder vergroot ov de toegankelijkheid voor bepaalde doelgroepen die afhankelijk zijn van het ov.

Duurzaamheidseffecten

Openbaar vervoer is een duurzamer alternatief voor de auto, omdat het minder schadelijke stoffen uitstoot en ruimte-efficiënter is. Tijdens hinderprojecten dragen tijdelijke ov-maatregelen bij aan duurzaamheid als ze automobilisten verleiden om over te stappen. Het extra benutten van de huidige dienstregeling zorgt niet voor meer uitstoot.

Door het inzetten van extra bussen wordt wel extra uitstoot veroorzaakt. Toch is er alsnog sprake van (tijdelijke) duurzaamheidseffecten indien de bussen gebruikt worden door reizigers die uit de auto komen.

Kosten

De kosten voor een ov-verbetermaatregel hangen sterk af van de concrete maatregel en de context, waardoor er geen eenduidig kostenoverzicht te geven is. Op basis van de meest recente publicaties ligt de integrale kostprijs van een standaard bus per dienstregelinguur in een bandbreedte van ongeveer 120-160 euro (CROW 2021) De kosten voor een tram zijn  een factor ongeveer 1,5-2,0 hoger en voor een metro om ongeveer 4,0 hoger (CROW 2015).

Als het gaat om een ov-verbetering om de hinder te beperken bij wegwerkzaamheden wordt dit in het algemeen betaald vanuit de Hinderaanpak van Rijkswaterstaat. Hieronder valt niet de geleden economische schade in de exploitatie van het huidige ov-aanbod (inclusief omrijden) die OV-partijen ondervinden door de werkzaamheden. Hiervoor geldt zoals voor alle bedrijven dat gebruik gemaakt kan worden de nadeelcompensatieregeling.

Verder zien de OV partijen zelf het belang in van maatregelen en wordt zonder kosten voor Rijkswaterstaat de maatregelen gerealiseerd. Bij de Haringvlietbrug en Heinenoordtunnel is bijvoorbeeld de extra inzet van de NS tijdens de werkzaamheden zonder aanvullende kosten uitgevoerd. De NS heeft de kosten voor de vergrootte capaciteit (langere treinen) voor eigen rekening genomen, omdat ze door de maatregel meer reizigersopbrengsten verwachtten.

De kosten voor een frequentie verhoging (als dat mogelijk zou zijn) zouden veel hoger zijn dan de kosten van een langere trein, dit komt door beperkte aanvullende personeels- en voorbereidingskosten.

Aandachtspunten en variabelen die van invloed zijn

Context die van invloed is op de effecten.

• Een verbetering van het ov trekt meer reizigers als het in combinatie met een probeeractie (korting of gratis reizen) of andere stimulerende maatregel wordt uitgevoerd, zie Factsheet ov-probeeractie en Factsheet Beloningsprojecten.
• Alleen als het ov een voldoende aantrekkelijk alternatief is voor de auto zullen meer reizigers het ov gebruiken in plaats van eigen vervoer. Algemeen geldt dat het ov voor een grote groep reizigers aantrekkelijk wordt naarmate de reistijd ten opzichte van de auto afneemt. Daarbij geldt als richtlijn dat vanaf een reistijd van maximaal 1,5 keer de reistijd met de auto (of lager) de grootste effecten zichtbaar worden. Let er op dat tijdens een hinderperiode bussen ook vertragingen kunnen oplopen door de omleiding en door de drukte van het verkeer en daarom niet altijd een betrouwbaar en geschikt alternatief zijn.
• De beperkte beschikbaarheid van materieel en personeel in het ov kan een beperking zijn voor de uitvoerbaarheid en vraagt om vroegtijdige planning en creatieve oplossingen.
• Hoe ingrijpender en langduriger de hinder, hoe groter de kans dat reizigers overstappen op ov, mits de alternatieve verbinding aantrekkelijk genoeg is.

De aandachtspunten voor de kwaliteit van het project

• Informatie, communicatie en promotie van de verbetering zodat reizigers op de hoogte gebracht worden en het ov alternatief (vooral in het kader van hinder) overwegen te gebruiken.
• Betrek werkgevers in de communicatie om werknemers te bereiken, zie Factsheet Werkgeversaanpak.
• Een goede samenwerking tussen de uitvoerder van de Hinderaanpak en de ov-vervoerder is belangrijk, bijvoorbeeld door heldere afspraken. Een goed voorbeeld zijn de afspraken die Rijkswaterstaat samen met de NS heeft gemaakt in het kader van wegwerkzaamheden (voor meer informatie kunt u contact met ons opnemen). Bij de Hinderaanpak is het belangrijk dat de vervoerders vroegtijdig geïnformeerd worden. Er is een overzicht van het proces en van maatregelen die kunnen worden aangeboden. Een voorbeeld is dat de NS een capaciteitstoets doet of er genoeg restcapaciteit is om het verwachtte aantal extra reizigers op te kunnen vangen of dat de capaciteit verhoogd moet worden.
• Het verbeteren van voor- en natransport is eveneens van belang. Bij hinder kan bijvoorbeeld worden gekozen voor deelvervoer op stations of extra tijdelijke fietsenstallingen. De daarvoor benodigde samenwerking met ProRail en gemeenten maakt de uitvoering hiervan wel complexer.

Organisatorische leerpunten

• Voor het verbeteren van een ov-verbinding bent u afhankelijk van de ov-autoriteit en de vervoerder van de regio. Handig om met beide partijen tegelijk om tafel te zitten. o De flexibiliteit binnen bestaande concessies voor het veranderen van het ov-netwerk is beperkt. Het aanbod wordt op hoofdlijnen vastgelegd tijdens een aanbesteding op basis van de eisen van de ov-autoriteit en de inschrijving van de winnende vervoerder. Huidige concessies hebben over het algemeen een looptijd van ongeveer 5-15 jaar.
• Tijdens de looptijd van een concessie vergen wijzigingen in het ov aanbod een sterkere onderbouwing, bijvoorbeeld een sluitende businesscase en onderzoek naar (potentiële) vraag aan vervoer. Dit kan onder andere door een mobiliteitsscan die door samenwerkingspartijen worden uitgevoerd. In meerdere gevallen heeft dit geleidt tot de introductie van nieuwe buslijnen.
  Zo is naar aanleiding van de resultaten van de scan van Goedopweg buslijn 66 naar bedrijventerrein Het Klooster in Nieuwegein geïntroduceerd.
  Bij Brainport Bereikbaar voeren ze naast een mobiliteitsscan ook acties uit voor carpoolers en kleine busjes om de behoefte in de praktijk te laten zien. Wanneer deze behoefte groot genoeg is kan het inzetten van een lijnbus interessant zijn.
  In Drenthe is er een nieuwe buslijn geïntroduceerd door samenwerking van Drenthe reist Duurzaam en het ov-bureau Drenthe Groningen. Aangezien dit geen private partij is, is er meer flexibiliteit en afstemming mogelijk.
• Denk aan Monitoring en evaluatie. Met voor- en nametingen, ook op lange termijn, kunnen reizigersaantallen bijgehouden worden. Daarnaast is het waardevol om de ervaringen van reizigers te onderzoeken, zodat toekomstige projecten beter kunnen worden afgestemd op hun behoeften.

Publicatiedatum: 24-10-2025

Vragen of opmerkingen over de Toolbox Slim Reizen?

Heeft u vragen of opmerkingen over de Toolbox Slim Reizen? Neem dan contact met ons op via het contactformulier.